Rak odbytnicy jest rodzajem nowotworu złośliwego, który rozwija się w ostatnim odcinku jelita grubego. Etiologia tego schorzenia jest wieloczynnikowa, obejmuje zarówno predyspozycje genetyczne, jak i czynniki środowiskowe, takie jak dieta bogata w czerwone mięso, przetworzone produkty, otyłość, palenie tytoniu oraz chroniczne zapalenie jelit.
Rak odbytnicy – charakterystyka, przyczyny i czynniki ryzyka
Rak odbytnicy jest rodzajem nowotworu jelita grubego, który częściej diagnozowany jest u mężczyzn. Jego lokalizacja w bliskim sąsiedztwie odbytu sprawia, że czasami jest wykrywany niezamierzenie podczas badań przeprowadzanych z innych przyczyn. Chociaż wstępne symptomy mogą być niecharakterystyczne, to jednak choroba ta charakteryzuje się wysokim wskaźnikiem śmiertelności, który przekracza 50% i jest wyższy niż w krajach zachodnich. W związku z tym należy zwracać uwagę na niepokojące objawy i niezwłocznie reagować, podejmując odpowiednie kroki diagnostyczne.
Odbytnica, będąca częścią jelita grubego, ma długość około 18 centymetrów i rozciąga się od zgięcia odbytniczo-esicznego do odbytu. W jej skład wchodzą część miednicza oraz odbytnicza, oddzielone od siebie przez mięsień dźwigacz odbytu. W zależności od płci, w bezpośrednim sąsiedztwie odbytnicy znajdują się różne narządy – u mężczyzn jest to pęcherz moczowy, a u kobiet macica, co ma znaczenie w kontekście możliwości naciekania przez nowotwór.
Rak odbytnicy rozwija się z komórek nabłonkowych jelita i jest jednym z częściej występujących nowotworów, zajmując drugie miejsce wśród kobiet (po raku piersi) oraz trzecie wśród mężczyzn (po raku płuca i raku gruczołu krokowego). Obserwuje się wzrost zachorowań, co wiąże się z niekorzystnymi zmianami w diecie, takimi jak spożywanie pokarmów o wysokiej kaloryczności, przetworzonego czerwonego mięsa oraz tłuszczów nasyconych. Dodatkowo, palenie tytoniu i konsumpcja alkoholu również zwiększają ryzyko rozwoju tego typu nowotworu.
Zachorowania na raka odbytnicy w większości przypadków mają charakter sporadyczny i są spowodowane mutacjami somatycznymi. Tylko niewielki odsetek przypadków jest związany z dziedzicznymi zespołami predyspozycji do raka. Guz w odbytnicy może rozwijać się bezobjawowo przez długi czas, a diagnoza często jest stawiana przypadkowo podczas badań przeprowadzanych z innych powodów, takich jak morfologia krwi czy USG jamy brzusznej. Pojawienie się objawów klinicznych często wskazuje na zaawansowany etap choroby.
Typowe objawy raka odbytnicy
W początkowej fazie rozwoju nowotworu odbytnicy objawy mogą być łatwe do przeoczenia lub przypisania innym, mniej poważnym dolegliwościom. Zmiany w funkcjonowaniu układu pokarmowego, takie jak występowanie luźnych stolców, nie zawsze są związane z dietą czy infekcjami, lecz mogą być wynikiem obecności guza, który powoduje zwężenie światła odbytnicy. To z kolei prowadzi do wydalania mniejszych ilości stolca o płynnej konsystencji. Zmiany w regularności wypróżnień, czyli naprzemienne występowanie biegunki i zaparć, również mogą świadczyć o niepokojących procesach w obrębie odbytnicy. Ból podczas defekacji jest kolejnym sygnałem, który nie powinien być ignorowany.
Alarmujące symptomy, takie jak utrata masy ciała przekraczająca 2-3 kilogramy w krótkim okresie, obecność krwi w kale, czy to widocznej gołym okiem, czy też ukrytej, wykrywanej za pomocą specjalistycznych testów, powinny skłonić do niezwłocznego skontaktowania się z lekarzem. Brak apetytu i gorączka są dodatkowymi sygnałami, które mogą wskazywać na zaawansowanie choroby.
W bardziej zaawansowanych stadiach rak odbytnicy może prowadzić do uczucia ciągłego parcia na mocz, co jest spowodowane bliskością pęcherza moczowego. W skrajnych przypadkach guz może całkowicie zablokować przepływ treści jelitowej, co skutkuje niedrożnością mechaniczną jelit.
W kontekście objawów raka odbytnicy należy zwrócić uwagę na takie symptomy jak obecność świeżej krwi w stolcu, uczucie niepełnego opróżnienia odbytnicy, bolesne parcie na stolec, a także zmianę jego kształtu na ołówkowaty. Nowotwory okrężnicy mogą nie dawać wyraźnych objawów przez długi czas, jednak każda niepokojąca zmiana w funkcjonowaniu układu pokarmowego, jak biegunki, zaparcia czy krew w stolcu, powinna być powodem do konsultacji lekarskiej.
Aby zminimalizować ryzyko rozwoju raka odbytnicy, zaleca się spożywanie pokarmów bogatych w błonnik, takich jak warzywa i owoce, oraz regularne monitorowanie swojego stanu zdrowia. Zmiany w nawykach wypróżniania, pojawienie się biegunki, zaparć, stolca o zabarwieniu krwistym lub smołowatym są sygnałami, które wymagają uwagi.
W Polsce dostępny jest Program Badań Przesiewowych raka jelita grubego, który od 2000 roku oferuje bezpłatne kolonoskopie. Badanie to jest zalecane osobom w wieku 55-64 lata, a także młodszym, w przedziale 40-49 lat, jeśli w ich rodzinie występowały przypadki raka jelita grubego. Kolonoskopia jest również kluczową procedurą w potwierdzaniu diagnozy raka odbytnicy. Po stwierdzeniu niepokojących objawów pacjent powinien zostać skierowany do poradni chirurgicznej lub gastroenterologicznej w celu przeprowadzenia kolonoskopii i pobrania wycinków do badań histopatologicznych.
Leczenie raka odbytnicy
Diagnoza raka odbytnicy wymaga szczegółowej oceny stopnia zaawansowania nowotworu, co jest niezbędne do zaplanowania skutecznego leczenia. W tym celu pacjenci są kierowani do ośrodków specjalistycznych, gdzie przeprowadza się szereg badań diagnostycznych. Do najważniejszych należy kolonoskopia, która pozwala na bezpośrednią ocenę błony śluzowej jelita oraz pobranie wycinków do badania histopatologicznego. Rezonans magnetyczny lub tomografia komputerowa miednicy są wykorzystywane do oceny lokalnego rozprzestrzenienia się raka odbytnicy, natomiast tomografia komputerowa jamy brzusznej pozwala na wykrycie ewentualnych przerzutów w przypadku raka okrężnicy. Dodatkowo wykonuje się radiografię klatki piersiowej oraz ultrasonografię jamy brzusznej, aby wykluczyć przerzuty do innych narządów. Ultrasonografia transrektalna jest przydatna w ocenie naciekania ściany odbytnicy przez guz.
Rozpoznanie raka odbytnicy bez przerzutów do węzłów chłonnych i odległych narządów daje pacjentom lepsze rokowanie. W takich przypadkach często wystarczające jest zastosowanie samego zabiegu chirurgicznego, który w przypadku wczesnych stadiów nowotworu może być przeprowadzony endoskopowo. Taka metoda jest mniej inwazyjna i pozwala na szybszy powrót do zdrowia.
W sytuacji, gdy nowotwór jest bardziej zaawansowany, konieczne jest zastosowanie leczenia skojarzonego. Przed planowaną operacją zaleca się radioterapię, a czasem jej połączenie z chemioterapią. Celem takiego postępowania jest zmniejszenie rozmiaru guza, co ułatwia chirurgowi jego usunięcie i zwiększa szanse na zachowanie zwieraczy odbytu, co ma kluczowe znaczenie dla jakości życia pacjenta po leczeniu. W przypadku raka okrężnicy radioterapia nie jest stosowana, jednak w zaawansowanych przypadkach po operacji włącza się chemioterapię uzupełniającą.
Obecne podejście do leczenia raka odbytnicy jest coraz bardziej radykalne. W przeszłości u pacjentów z rozsianym nowotworem stosowano wyłącznie chemioterapię, obecnie możliwe jest chirurgiczne usunięcie pojedynczych przerzutów w wątrobie czy płucach lub zastosowanie radioterapii stereotaktycznej. Ponadto prowadzone są badania nad mutacjami genetycznymi w komórkach nowotworowych, co umożliwia tworzenie leków celowanych, które niszczą komórki z określonymi mutacjami.
W leczeniu raka odbytnicy w stadium rozsianym stosuje się chemioterapię systemową, gdzie standardem są schematy zawierające oksaliplatynę lub irynotekan z dodatkiem leków celowanych molekularnie, takich jak przeciwciała monoklonalne. Wybór konkretnego przeciwciała zależy od profilu molekularnego genów RAS. Wprowadzenie nowych terapii w ramach programu lekowego pozwoliło na poszerzenie dostępnych opcji leczenia zaawansowanego raka jelita grubego.
W niektórych przypadkach możliwe jest leczenie raka odbytnicy bez udziału chirurgii. Wyniki badania przedstawione podczas kongresu ASTRO wskazują na skuteczność krótkiego kursu radioterapii połączonego z chemioterapią, co u części pacjentów pozwoliło na uniknięcie operacji.
W przypadku podejrzenia raka odbytnicy pierwszym krokiem jest konsultacja z lekarzem podstawowej opieki zdrowotnej, który może skierować pacjenta do specjalisty gastroenterologii lub zapewnić dostęp do szybkiej ścieżki onkologicznej.
W zależności od stopnia zaawansowania nowotworu leczenie chirurgiczne może obejmować różne techniki, od prostych metod endoskopowych po bardziej skomplikowane operacje, takie jak niska resekcja przednia czy egzenteracja. Przygotowanie do operacji obejmuje zarówno przygotowanie jelita, jak i profilaktykę antybiotykową.
W przypadku zaawansowanego raka odbytnicy leczenie skojarzone obejmuje radioterapię i chemioterapię przedoperacyjną, które mają na celu zmniejszenie masy guza i zwiększenie szans na wyleczenie. Po operacji, w zależności od wyników, pacjent może być kwalifikowany do chemioterapii pooperacyjnej.
W sytuacji występowania przerzutów do wątroby stosuje się różnorodne metody leczenia, od chirurgicznej resekcji po termoablację czy krioablację. W przypadkach, gdy nie ma możliwości pełnego wyleczenia, leczenie paliatywne ma na celu poprawę jakości życia pacjenta.